Οι τρεις Ιεράρχες: πρότυπα παιδείας

Η καθιέρωση της εορτής των τριών Ιεραρχών χάνεται στα βάθη του 11^ου αιώνα, και την επέβαλαν κυρίως ιδεολογικοπολιτικοί λόγοι. Η σύνδεση της εορτής αυτής με την εκπαίδευση, επίσης, συντελείται για παρόμοιους λόγους στην Ελλάδα, τον 19^ο αιώνα. Τόσο στη διάρκεια της ζωής τους, όσο και μετά τον θάνατό τους, ο Βασίλειος, ο Γρηγόριος και ο Ιωάννης, έγιναν σύμβολα, που εξυπηρέτησαν ποικίλες σκοπιμότητες. Και οι τρεις θα προτιμούσαν, όμως, να μην είναι ιεράρχες, και να ζουν βίο ασκητικό, στοχαστικό, βίο προσφοράς επίσης, αλλά μακριά από τον κοινωνικό διαγκωνισμό, τον ανταγωνισμό για την πολιτική και εκκλησιαστική εξουσία, που στοίχισε και στους τρεις πολύ, και συντόμευσε τη ζωή τους δραματικά.

Με το παράδειγμά τους ωστόσο, τελικά, έδειξαν πώς ζει ένας άνθρωπος της παιδείας, του πολιτισμού, και είναι ίσως, αυτός, ο σημαντικότερος λόγος που αξίζει να τους μνημονεύουμε ετησίως, και να κάνουμε τη γιορτή τους ευκαιρία στα σχολεία, για να μιλάμε για την παιδεία. Σπούδασαν και οι τρεις φιλοσοφία, ελληνική φιλοσοφία. Όλη τους η θεολογική σκέψη, που είναι χριστιανική φυσικά, δεν θα είχε την πρωτοτυπία που έχει, αν δεν είχαν εκπαιδευτεί στη δημιουργική σκέψη από ρήτορες και φιλοσόφους.

Η πρωτότυπη σκέψη τους, όμως, δεν κατατίθεται απλώς με τη συγγραφική τους δεινότητα στα έργα και τις ομιλίες τους, τους διαπρύσιους δημόσιους λόγους τους, τις επιστολές τους. Ήταν έκφραση ενός ήθους αδιαπραγμάτευτου, που τους καθοδηγούσε απαρέγκλιτα σε ένα αυστηρά ασκητικό προσωπικό βίο, και στον κοινωνικό τους βίο, ο οποίος ήταν πλήρης αυταπάρνησης και θυσίας στα ιδεώδη της πίστης τους.

Και είναι, ίσως, αυτοί οι άνθρωποι, οι έτσι πεπαιδευμένοι, που πρέπει να ασχολούνται με τα κοινά: οι άνθρωποι με πρωτότυπη σκέψη. Οι τρεις Ιεράρχες προχώρησαν τον Χριστιανισμό εκεί που βρίσκεται σήμερα, όχι μόνο με το έργο τους το σχετικό με το θεολογικό δόγμα, αλλά, κυρίως, με τις κοινωνικές παρεμβάσεις τους, με τις ρηξικέλευθες ιδέες τους, που τις έκαναν πράξη, με την τόλμη τους, να τα βάζουν με την καθεστηκυία τάξη.

Λείπουν αυτά τα στοιχεία από την παιδεία σήμερα. Για να συνοψίσω: η γλωσσική καλλιέργεια. Οι Ιεράρχες εκπαιδεύτηκαν και έγιναν δεινοί, απαράμιλλοι ρήτορες, δημιουργοί της ελληνικής γλώσσας στην εποχή τους. Η φιλοσοφική σκέψη. Οι Ιεράρχες ήταν φιλόσοφοι – θεολόγοι. Εκπαιδεύτηκαν στις καλύτερες φιλοσοφικές σχολές της εποχής, από τους επιφανέστερους φιλοσόφους. Η αντισυμβατική στάση. Οι ιεράρχες επέφεραν βαθιές τομές στο κοινωνικό τους περιβάλλον. Ως δημόσια πρόσωπα, επίσκοποι, με επιρροή σε μεγάλους πληθυσμούς, κατήγγειλαν τη διαφθορά, την ανισότητα, την αναξιοπρέπεια.

Ας πάρουμε λοιπόν, ένα – ένα, τα τρία σύμβολα παιδείας των Τριών Ιεραρχών: τη γλώσσα, τη σκέψη και την κοινωνική στάση, κι ας δούμε τη θέση τους στην εκπαίδευση των καιρών μας. Στις μέρες μας όλοι μιλούν για τη γλώσσα αλλά όχι για την αξία της γλωσσικής άσκησης. Λες και η γλώσσα είναι δοσμένη από τη γέννηση, ως έτοιμο εκφραστικό όργανο, ικανό να αποδώσει έννοιες με περιεχόμενο το απόσταγμα της πραγματικότητας στη συνείδηση. Η γλώσσα διδάσκεται και μαθαίνεται, και μάλιστα διά βίου, αφού, όσο πιο σύνθετα και με επάρκεια εκφράζεται κανείς, τόσο καλύτερα αντιλαμβάνεται πόσο είναι δύσκολο να μιλήσει όσο και όπως θα ήθελε…  

Η σκέψη, επίσης, ως πρωτότυπο προϊόν μιας δημιουργικής πνευματικής προσπάθειας, δεν προβάλλεται επαρκώς ως ζητούμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Πριμοδοτείται και επιβραβεύεται η πιστή αντιγραφή ιδεών, η δουλική απομίμηση σκέψεων, η συμβατική αναπαραγωγή ιδεολογημάτων. Καλός μαθητής είναι ο ικανός να μάθει πολλά, και όχι ο ικανός να σκεφτεί διαφορετικά. Στον πολιτισμό που οι πληροφορίες κάθε είδους αποκτούν αξία, δεν έχει σημασία τι σκέφτεσαι αλλά τι ξέρεις. Μαθαίνουμε τα παιδιά μας να περιγράφουν, και δεν μας νοιάζει αν τολμούν να ερμηνεύουν. Καλύτερα, μάλιστα, να μην τολμούν.

Μια τέτοια εκπαιδευτική διαδικασία, όπως είναι φυσικό, λειτουργεί καταλυτικά για την ανθρώπινη ζωή. Προετοιμάζει πειθήνιους και εύπιστους συμμετόχους σε ένα κοινωνικό γίγνεσθαι στο οποίο γίνονται ταχέως αναλώσιμα και ανακυκλώσιμα υλικά, είτε ως δήθεν πετυχημένοι είτε ως, δυστυχώς όλο και περισσότερο, αποτυχημένοι του συστήματος. Σπασμωδικά μόνο ενοχοποιείται το κοινωνικο - οικονομικό κατεστημένο, ενώ, στην πραγματικότητα, αυτοί που διασύρονται είναι όσοι δεν επιβιώνουν. Ο Χρυσόστομος, όμως, δεν έχανε ευκαιρία, αν και σε ηγετική θέση, ως Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, να κατακεραυνώνει την κοσμική και θρησκευτική εξουσία, να στηλιτεύει την υποκρισία και τη διαφθορά κοσμικών και θρησκευτικών ταγών.

Φυσικά, δεν είναι εύκολο να παραβλέψει κανείς πως είναι δύσκολο να πάρουμε ως παραδείγματα, και να στοιχίσουμε την παιδεία σε τέτοια πρότυπα, όπως οι τρεις Ιεράρχες. Είναι πιο εύκολο να σταθεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα που αναβάλλει τις δύσκολες αποφάσεις, που προκρίνει την απασχόληση από την πολιτική πράξη, που προωθεί την αποστήθιση δοκιμασμένων, μη εκρηκτικών γνώσεων. Είναι λιγότερο επίφοβο να σταβλίζεις τους ανθρώπους, από το να τους μάθεις να τρέχουν ελεύθεροι.

Μήπως, όμως, πάντα ο πολιτισμός βρίσκει έδαφος να αναπτυχθεί, παρ’ όλες τις ανασχέσεις; Όχι πάντα. Ο πολιτισμός προωθείται όταν άνθρωποι που εκπαιδεύτηκαν για να είναι ελεύθεροι, πάρουν τα ηνία του πολιτισμού στα χέρια τους. Τέτοιοι υπήρξαν οι τρεις Ιεράρχες. Ως απελεύθεροι της εποχής τους, έγιναν δάσκαλοι στο σχολείο του μέλλοντος. Και το μέλλον αυτό θα τους θυμάται για πολύ, όσο υπάρχουν μαθητές έτοιμοι να ενθουσιαστούν από μαθήματα ελευθερίας. Και τέτοιοι θα υπάρχουν πάντα!

Η ευθύνη, έτσι, πέφτει ολόκληρη στους ώμους των δασκάλων. Οι τρεις Ιεράρχες εξέφρασαν στην εποχή τους το πνεύμα του Ηράκλειτου και του Σωκράτη, των πρώτων δασκάλων του Ελληνισμού. Από την απώτατη αρχαιότητα, δάσκαλος δεν ήταν εκείνος που γνώριζε πολλά. Ήταν εκείνος που σκεφτόταν πολύ και πρωτότυπα, και γι’ αυτό μπορούσε να προσελκύσει το ενδιαφέρον των ακροατών, των μαθητών του. Ο δάσκαλος δημιουργεί γνώση, δεν την αναπαράγει. Επινοεί μεθόδους διδασκαλίας, μάθησης· δεν τις αντιγράφει. Η πολυπόθητη αναγέννηση του ανθρώπου, η κοινωνική μεταρρύθμιση, από τέτοιες διαδικασίες παιδείας προέρχεται, από τον ζήλο για την παιδεία ανθρώπων όπως οι τρεις Ιεράρχες.

                 Ομιλία στον Δήμο Δερύνειας, 30 Ιανουαρίου 2014